อายตนะทั้งหก

• รายละเอียดและหน้าที่ของอายตนะทั้งหก
• ขบวนการการทำงานของอายตนะทั้งหก
• ทางออกและวิธีการ ที่จะทำให้คนเราอยู่เหนือสุขเหนือทุกข์

การรับรู้ของคนเราเกิดขึ้นได้ในช่องทางที่มีการกระทบกันระหว่างอายตนะภายในและอายตนะภายนอกที่ถูกต้องตามช่องทางและหน้าที่ของมัน หากไม่ตรงตามช่องทางก็จะไม่สามารถเข้าได้ เนื่องด้วย “ไม่เสวยวิสัยและโคจรของกันและกัน” ในบางครั้งอายตนะ เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า อินทรีย์ ซึ่งหมายถึงความเป็นใหญ่ อันประกอบด้วย

• อายตนะภายใน ได้แก่ ตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ
• อายตนะภายนอก ได้แก่ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ และธรรมารมณ์

หลังจากที่อายตนะภายในและอายตนะภายนอกเกิดการกระทบกัน แล้วจิตไปรับรู้เป็นวิญญาณอย่างประจวบเหมาะ จะทำให้เกิดขึ้นมาเป็นผัสสะ ซึ่งหมายถึง สัมผัส การกระทบ การถูกต้องที่ให้เกิดความรู้สึก มีทั้งหมด 6 อย่าง คือ

• จักขุสัมผัส หมายถึง ความกระทบทางตา คือ ตา+รูป+จักขุวิญญาณ
• โสตสัมผัส หมายถึง ความกระทบทางหู คือ หู+เสียง+โสตวิญญาณ
• ฆานสัมผัส หมายถึง ความกระทบทางจมูก คือ จมูก+กลิ่น+ฆานวิญญาณ
• ชิวหาสัมผัส หมายถึง ความกระทบทางลิ้น คือ ลิ้น+รส+ชิวหาวิญญาณ
• กายสัมผัส หมายถึง ความกระทบทางกาย คือ กาย+โผฏฐัพพะ(เช่น ร้อน เย็น อ่อน แข็ง)+กายวิญญาณ
• มโนสัมผัส หมายถึง ความกระทบทางใจ คือ ใจ+ธรรมารมณ์(สิ่งที่ใจนึกคิด)+มโนวิญญาณ

หากจิตไปกระทบกับผัสสะอันเป็นที่ตั้งแห่งความชอบใจ พอใจ จิตจะมีความลุ่มหลง เพลิดเพลิน กำหนัด ยินดี พอใจ ในทางตรงกันข้ามหากจิตไปกระทบกับผัสสะอันเป็นที่ตั้งแห่งความไม่ชอบใจ ไม่น่าพอใจ จิตจะมีความขยะแขยง เกลียดชัง ไม่เป็นที่พอใจ สุขไปตามทุกข์ไปตามผัสสะที่ได้รับในช่องทางต่างๆเหล่านี้ ตามเหตุตามปัจจัยนั้นๆ

ด้วยอินทรีย์มีใจเป็นที่แล่นไปสู่ ดังนั้นใจต้องมีสติรักษาไว้ที่จุดของการรับรู้ เปรียบเสมือนนายทวารที่รักษาประตูเมือง มีการเพ่งจ่อโดยตั้งสติเอาไว้เพื่อแล่นไปสู่วิมุตติ (ซึ่งหมายถึง การพ้นหรือการแยกจากกัน) โดยที่ระหว่างทางนั้นจะมีสมาธิเกิดขึ้น เข้ารวมเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันจนเป็นวิปัสสนาขึ้นด้วย

และเพื่อที่จะป้องกันไม่ให้มีการกลับกำเริบได้ จึงต้องจัดการกับรากเหง้าให้หมดสิ้นนั่นคือ อวิชชา โดยที่เราจะต้องทำให้มาก เจริญให้มาก เพื่อที่วิมุตติจะมีนิพพานเป็นที่แล่นไปสู่ และถึงที่สุดแห่งทุกข์ได้